تحلیل نمایش های آیینی| «اُپرای عاشورا»؛ نقطه فصل اُپرای آیینی ـ ایرانی با اُپرای غربی

به گزارش خبرنگار تئاتر خبرگزاری فارس، از قدیم الایام در ایران و دیگر کشورهای اسلامی در ایام ماه محرم به مناسبت شهادت امام حسین(ع) و یارانشان تعزیه ها و نمایش های آیینی و مذهبی زیادی برگزار می شد و ایرانیان نیز علاقه مند به تماشای این نمایش ها و تعزیه ها بودند چرا که می خواستند برای عزاداری هایشان در غم شهادت امام و یارانش مویه کنند.

بنابراین این نمایش های دینی و مذهبی ریشه و مایه دیرینه دارد و حتی با گذشت زمان و پیوستن به مدرنیسم و پست مدرنیسم، تئاتر دینی در ایران از بین نرفته و جایگاه خود را حفظ کرده است ، در عرصه نمایش های میدانی این آثار مذهبی و دینی تماشاگران بیشتری را هر ساله جذب می کند و ما هم هنوز شاهد این هستیم که در ایام محرم و ماه مبارک رمضان نمایش های مذهبی زیادی بالاخص به صورت میدانی و خیابانی برگزار می شود و مردم زیادی را به خود جذب می کند.

امسال اما به دلیل تفاوت وضعیت دنیا و ایران به دلیل شیوع ویروس کرونا این طور نمایش های یا لغو شده و یا آنهایی هم که برگزار می شوند، با رعایت تمام پروتکل ها و فاصله های اجتماعی خواهند بود. یکی از نمایش هایی که در سال های گذشته مورد اقبال زیاد عموم مردم قرار گرفته «خورشید کاروان» است که با پروداکشن قوی و زیاد هرساله برگزا رمی شود و اقبال زیادی کسب کرد و مخاطبان زیادی در عرصه نمایش های آیینی داشت.

عده‌ای عقیده دارند آوازه ماجرای عاشورا قبل از تولد امام حسین(ع) در بین انبیای الهی پیچید، سیاوش معادلی برای امام حسین(ع) در میان ایرانیان باستان شد. دامنه آیین سووشون به دوران پس از اسلام و زمان گسترش تشیع کشید و پس از آن برای سالار شهیدان اجرا شد. تعزیه در سال‌های طولانی، تغییرات نرمی داشت اما روح خودش را حفظ کرد تا پای تئاتر مدرن به ایران باز شد. اکثر هنرمندان تئاتر ایران راهی جدا از اجراهای تاریخی-مذهبی را پی گرفتند.

به هرحال شاخه دیگری هم پدید آمد که سعی کرد در قالب تئاتر مدرن، محتوای مذهبی شیعی را بریزد. گاهی برای این منظور از تئاتر کلاسیک یونان وام گرفته می‌شد و  چیزی روی صحنه‌ها می‌رفت که شبیه نمایشی از یونانیان باستان به شیعیان امروز درباره قیام عاشورا یا سایر رویدادهای تاریخی-مذهبی شیعه شد.

به مناسبت ماه محرم تصمیم داریم برخی از نمایش های مذهبی و پر مخاطب هر ساله را تحلیل و بازخوانی کنیم و تا هم شاهد کمرنگ نشدن آنها باشیم و فیلم ها و عکس های آنها را مرور کنیم تا اگر نتوانستیم امسال مثل هر سال این دست نمایش ها را داشته باشیم لااقل یادآوری از آنها کرده باشیم، در شماره سوم این دست گزارش ها پس از خورشید کاروان و تنهاتر از مسیح به اپرای عاشورا کاری از بهزاد عبدی به کارگردانی بهروز غریب پور می رسیم که سالیان سال است به طرق مختلف در تهران و شهرها و کشورهای دیگر اجرا می شود: 

اُپرای عروسکی عاشورا نخستین اپرای ملی ایران است که در سال 1387 توسط بهروز غریب پور و با موسیقی بهزاد عبدی ساخته شد و در همین سال برای نخستین بار در تالار فردوسی که مخصوصا اجراهای عروسکی تئاتر است به کارگردانی غریب پور به صحنه رفت و پس از آن بارها در شهرهای مختلف به مناسبت روز عاشورای حسینی و همینطور دیگر کشورها به اجرا در آمد.

اُپرای عاشورا با مطلع ترکیب بند محتشم کاشانی «باز این چه شورش است» اجرایش را آغاز می کند و در آن در این اپرا؛ بهار موحد: همسر شمر، همخوان جبرئیل، مهدی جاور: یزید، فرشاد فولادوند: عمر بن سعد، محمد رضا صادقی: شمر، محمد معتمدی: حر، علی خدایی: امام حسین، مهدی امامی: حضرت ابوالفضل، عامر شادمان: ابن زیاد، کیوان فرزین: مصعب، همخوان جبریل، اسماعیل مؤمن ثانی: قاصد، سینا ولی پور سکینه، سارا رضازاده: همخوان ملائکه را می خوانند.

رهبری ارکستر این کار با نصیر حیدریان و مدیریت هنری با علی رهبری در تالار وحدت بود که پس از آن با حواشی روبه رو شد و دیگر در تالار وحدت اجرا نشد تا اینکه پس از آن و تا همین الان در تالار فردوسی اجرا می شود.

انتشارات بنیاد فرهنگی هنری رودکی در سال 87 نسخه لوح فشرده آن را تولید و در اختیار علاقه مندان قرار داد و هم اکنون نیز علاقه مندان می توانند از طریق سایت تیوال به تماشای این کار به صورت فیلم تئاتر بنشینند.

این اپرا که بنیان اپرای ملی را در شاخه تئاتر برای ما گذاشته از همنشینی داستان کربلا در قالب موسیقی ردیفی ـ دستگاهی و سنت نمایش آیینی ـ تعزیه مخاطبان خود را در سراسر جهان جلب کرده است.

همانگونه که مطرح شد اپرا با ترکیب بند محتشم آغاز می شود و در طول اجرا نیز خود محتشم کاشانی به عنوان راوی کار حاضر است. بهروز غریب پور درباره این مرثیه دوازده بندی محتشم در مصاحبه ای می گوید: «این مرثیه حاصل عشق و احساس عمیق و ارتباط محتشم با واقعه کربلا و یکی از زیباترین مرثیه‌ها به شمار می آید. زمانی که اراده کردم این متن را بنویسم می بایست از بین شاعرانی که تعزیه داشتند، بهترین شعر را انتخاب می کردم، خیلی از این اشعار توانایی خلق اثر منظوم نداشتند و شاعرانشان هم گم نام بودند، اما من می بایست این اشعار را تبدیل به دیالوگ های قابل فهم برای عموم می کردم بنابراین خیلی بین نسخ تعزیه، مقتل ها و حتی نوحه ها جستجو کردم.

تا زمانی که به مرثیه دوازده بندی محتشم رسیدم و به نظرم آمد که محتشم در این مرثیه سفری در زمان داشته و در تاریخ سیر کرده است، بنابراین اپرای ما هم از منزل محتشم کاشانی شروع می شود و در صحنه پایانی صحرای کربلا است که او هم بین سوگواران قرار دارد.»

خیلی ها عقیده دارند که اُپرای عاشورا مطلعی بر یک واقعه خوب ایرانی است که پس از دیگر اپراها خلق شده است هر چند تفاوت زیادی با سایر اپراهای قبل از انقلاب و حتی غربی دارد و غریب پور خیلی تلاش کرده تا جنبه ایرانی و مذهبی آن را در مقایسه با سایر اپراهای غربی حفظ کند. بنابراین خود غریب پور این کار را یک اپرای عاشورایی با یک تألیف کاملا ایرانی به همراه موسیقی ایرانی و آیینی دانسته و به هیچ وجه آن را غربی نمی داند.

در تولید اُپرای عاشورا و ارائه آن به مخاطب مهمترین الگو تعزیه به عنوان نمایش آیینی ایرانی در شاخه هنر ملی سنتی است. گروه تئاتر عروسکی آران به سرپرستی و کارگردانی بهروز غریب پور اپرای عاشورا را به منظور احیای فرهنگ اپرای ملی تولید کردند هر چند با نقدهای زیادی هم روبه رو شد اما در نهایت این اقبال عموم بود که بر آن صحه گذاشت.

ویژگی مهم این کار بهره گیری از گروه موسیقی حرفه ای بهزاد عبدی و آشنایی آنها با نت های موسیقی در دستگاه موسیقی سنتی ایران بود. از جمله تولید آواها و فضای موزیکال در موسیقی ردیفی و دستگاه های سنتی که به ویژه در تعزیه کاربرد دارد، برگ برنده موسیقی این اپرا شده است. بهزاد عبدی در واقع با روایت موسیقیایی اپرای عاشورا به سمت نت ها و فرهنگ موسیقی اپرایی غربی نرفت وی یک بستر آشنا برای موسیقی نمایش ایرانی بر پایه تعزیه بنا نهاد.

از زمان تولید این اپرا با محوریت قیام امام حسین(ع) و روایت کربلا در قامت شیوه نمایش ایران به عنوان اپرای عاشورا نه تنها این اپرا در ایران خیلی تأثیرگذار بوده بلکه در تمام مجامع بین الملل از جمله کشورهای مختلف آلمان، کانادا، لهستان، فرانسه، ایتالیا و ... مورد تحسین و تقدیر قرار گرفته است و منتقدان جهانی زیادی هم پیدا کرده است.

بسیاری از منتقدان که اپرا را با نت های موسیقی غربی می شناختند حال در تحیر این موسیقی و نت نویسی آن قرار گرفته اند و اپرای ملی ایران با موسیقی ملی ردیفی ـ دستگاهی و هارمون نوین بهزاد عبدی و با صداهای درخشان موسیقی سنتی از جمله محمد معتمدی و دیگر آوازخوانان با خلق ای حماسه ماندگار واقعه کربلا لب به تحسین باز کردند.

بهروز غریب پور کارگردان و طراح این اثر هنری درباره خلق این اثر در مصاحبه ای می گوید: یک دهه پیش همزمان با نخستین اجرای اُپرای عاشورا، هدف گروه نمایش آران حرکت به سوی نمایش موزیکال در شاخه اُپرا برای تحقق مفهومی به‌ نام اُپرای ملی ایران بود که در این بین چه نکته‌ مهم تر از آنکه در ساخت، پرداخت و ارائه اپرا با مفهومی برای مخاطبان ایرانی از آشناترین مفاهیم فرهنگی ایران یعنی مبانی دینی و مذهبی و معنوی برای ارائه و تولید اثر به مخاطب بهره بردیم.

وی در ادامه گفت: امروز گروه تئاتر عروسکی آران به جز این اپرا کارهای زیادی را از جمله اپرای مولوی، خیام، حافظ، سعدی، لیلی و مجنون و ... به اجرا برده مهمترین دلیش همین گام صحیح در معرفی این هنر به مخاطبان است که بزرگترین حماسه تاریخ اسلام همانا مفهوم عاشورا و قیام امام حسین (ع) تولیدی فاخر و هم شأن خود در هنر آیینی پیدا کرد.

وقتی قرار است اپرا به عنوان هنری غربی، با مفهوم ملی به مخاطبان ارائه شود؛ باید تمام وجوهش وامدار مایه های ملی و داشته‌های فرهنگ ایرانی باشد.وقتی ایران از قدمت و سابقه کهن در گونه موسیقی ردیفی - دستگاهی و موسیقی سنتی و کلاسیک بهره مند است ما هم تصمیم گرفتیم تا از هنری مانند تعزیه با قدمتی بیش از سه قرن در ایران که مهمترین مکمل آن هنر موسیقی مخصوصا موسیقی سنتی ایرانی است ؛ برای احیای مفهوم اپرای ملی و شکل گیری اپرای عاشورا بهره گیریم.

هنر تعزیه امروز بزرگترین گونه نمایشی آیینی ایران در شاخه هنر ملی ـ سنتی محسوب می شود و مهمترین الگوی اپرای عاشورا هم قرار گرفته و در مفهوم عاشورا و روایت حماسه کربلا و قیام امام حسین(ع) در نگاه قصه گویی زیبا نشسته است.

سال گذشته نیز این اپرا همزمان با آغاز ماه محرم با آهنگسازی بهزاد عبدی دهه دوم شهریور ماه در تالار فردوسی به اجرا درآمد. آوا گران این اثر نمایشی مصطفی محمودی، محمد معتمدی، بهار موحد، علی بهار موحد، مهدی جاور، فرشاد فولادوند، محمدرضا صادقی، علی خدایی، مهدی امامی، سینا ولی پور و تنی چند از آواگران به نام کشورمان بودند.

یکی از جذابیت های کار غریب پور و اپرای عروسکی او ، زیبایی وافر عروسک ها و خلاقیت در ساخت آنها و همینطور انعطافشان است که البته هر چند به عروسک گردانی هنرمندان عروسکی هم مرتبط است اما خود ساخت عروسک ها هم عالمی دارد. غریب پور درباره ساخت عروسک های اپرای عروسکی عاشورا در جایی گفته است: «طراح عروسک‌ها علی پاکدست و سرپرست کارگاه عروسکی مریم اقبالی است. تمامی اعضای گروه تئاتر آران در ساخت و تولید این نمایش مشارکت کردند بنابراین تا زمان اجرا ساخت این ۱۰۰ عروسک به پایان رسید.

غریب پور همچنین می گوید که موفقیتش را مدیون اپرای عاشورا و ماندگاری آن است که البته بین غیر مسلمان ها و دیگر کشورهای غربی هم طرفدار زیاد کسب کرده است. تمام تلاشم را کردم تا اثری ماندگار خلق کنم بنابراین به نظرم این کار نقطه آغاز تحول از شیوه اپرای غربی به شیوه ایرانی است و موفق شدیم ایفای نقش و نحوه آوازخوانی به شیوه تعزیه با دستگاه های ایرانی طراحی کنیم که خود اهل موسیقی هم شاید آن را باور نکنند.

انتهای پیام/